Ładowanie...

Skarga pauliańska

20 stycznia 2023

Skarga pauliańska (actio Pauliana) jest to instytucja wywodząca się z prawa rzymskiego. W swoich założeniach została włączona do polskiego porządku prawnego. Jest ona narzędziem służącym do odzyskiwania wierzytelności od nieuczciwych dłużników. Jej głównym założeniem jest uznanie za bezskuteczną czynność prawną, która została dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela.

Kodeks cywilny normuje zagadnienia związane ze skargą pauliańską w art. 527 i n. Na wstępie należy wyjaśnić czym jest wierzytelność. Według kodeksu cywilnego wierzytelność to prawo podmiotowe wierzyciela do żądania świadczenia od dłużnika (por. art. 353 Kodeksu cywilnego). Dłużnik jest zobligowany do spełnienia określonego świadczenia względem wierzyciela, bądź jego zaniechania. Wobec tego każde zobowiązanie jest relacją minimum dwóch stron, w której wierzyciel jest stroną czynną, a dłużnik bierną.

 

 

Prawo wyróżnia pięć źródeł zobowiązań. Pierwszym z nich są czynności prawne, które wiążą się z powstaniem praw podmiotowych oraz obowiązków z nich wynikających. Można zatem stwierdzić, że zobowiązania wynikają z czynności prawnych oraz umów. Klasycznym przykładem zobowiązania jest umowa pożyczki. Jedna ze stron, zwana wierzycielem, udziela pożyczki drugiej stronie – dłużnikowi, a tenże dłużnik zobowiązuje się zgodnie z zapisami umowy zwrócić pożyczkodawcy przedmiot pożyczki w określonym czasie. Co istotne, co do zasady pożyczką jest suma pieniężna (por. art. 720 K.c.). Innym przykładem umowy zobowiązaniowej jest darowizna, gdzie jedna strona – darczyńca, przekazuje obdarowanemu określoną rzecz (przedmiotem darowizny mogą być pieniądze, prawa majątkowe, mienie itd.), a obdarowany ją przyjmuje. Wobec tego obdarowany uzyskuje roszczenie o wydanie przedmiotu darowizny. Można by tu także wspomnieć analogicznie o możliwości wystąpienia ze skargą pauliańską przy umowie sprzedaży, zlecenia, użyczenia, o pracę itd.

Kolejnym źródłem zobowiązań są czyny niedozwolone, delikty, które wiążą się z obowiązkiem naprawienia szkody. Można tu mówić o zobowiązaniu na podstawie odszkodowania np. za uszkodzenie ciała.

Trzecim źródłem zobowiązania jest bezpodstawne wzbogacenie. Jeśli doszło do przysporzenia majątkowego określonej osoby bez podstawy prawnej, wówczas taka osoba ma obowiązek zwrócić to osobie, której kosztem otrzymała przysporzenie majątkowe.

Akty administracyjne mogą być źródłem zobowiązania. Klasycznym przykładem takiego aktu jest decyzja o wywłaszczeniu. Osoba wywłaszczona jest zobowiązana wydać przedmiot wywłaszczenia.

Ostatnim przykładem zobowiązań są orzeczenia sądów. Każde postanowienie, wyrok itd. zobowiązuje strony do jego wykonania.

Celem skargi pauliańskiej jest „ochrona wierzyciela, który poszukuje ochrony przed defraudacyjnymi czynnościami prawnymi dłużnika” (wyrok SA w Gdańsku z 30.10.2013 r. – sygn. akt. I Aca 477/13).  Skarga pauliańska, co istotne, chroni tylko wierzytelności pieniężne. Jej przesłankami są:

1) przysługiwanie wierzycielowi wierzytelności w stosunku do dłużnika (nie musi zostać ona wykazana tytułem wykonawczym),

2) dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią,

3) pokrzywdzenie wierzyciela przez wspomnianą czynność prawną,

4) uzyskanie korzyści przez osobę trzecią,

5) świadomość dłużnika o pokrzywdzeniu wierzyciela,

6 zła wiara osoby trzeciej.

Skargą pauliańską można zaskarżyć tylko czynności prawne (nie można zaskarżyć orzeczeń sądu czy decyzji administracyjnych). Oprócz tego można zaskarżyć czynności procesowe, które wywołują skutki materialnoprawne. Taką czynnością jest np. ugoda sądowa. Istotne jest, że można zaskarżyć tylko czynności ważnie dokonane np. zrealizowaną umowę darowizny. 

Ważną przesłanką w odniesieniu do czynności prawnej jest faktyczna sytuacja, w której przez dokonaną czynność, dłużnik stał się niewypłacalny w większym stopniu niż przed jej dokonaniem. Przykładem może być dokonanie darowizny celem udaremnienia egzekucji z majątku, albo zawarcie pozornej ugody alimentacyjnej, by nie było możliwe prowadzenie egzekucji z wynagrodzenia za pracę. Czynność fraudacyjna jest w świetle orzecznictwa krzywdząca dla wierzyciela według chwili jej zaskarżenia (por wyr. SN V CSK 381/07).

 

 

Korzyści osoby trzeciej mogą polegać na nabyciu prawa majątkowego lub zwolnienia z zobowiązania. Nie ma znaczenia, czy czynność dłużnika z osobą trzecią ma charakter odpłatny czy też nieodpłatny. Cena nabycia również ma drugorzędne znaczenie. Takim przykładem może być sprzedaż poniżej ceny rynkowej.

Świadomość związana z pokrzywdzeniem wierzycieli istnieje w momencie, gdy zdaje on sobie sprawę z tego, iż następstwem czynności prawnej może być niemożność zaspokojenia swoich wierzycieli. W przypadku, gdy czynności prawne z pokrzywdzeniem wierzycieli dokonywane są przez osobę prawną, ocenie podlega świadomość osób wchodzących w skład organu osoby prawnej, które składają w jej imieniu oświadczenia woli.


Zła wiara osoby trzeciej polega na rzeczywistej lub możliwej do uzyskania wiedzy przy zachowaniu należytej staranności, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

W skardze pauliańskiej zakłada się domniemanie, że osoba bliska dłużnikowi, która uzyskała przysporzenia majątkowe, wiedziała, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jak zatem definiujemy osobę bliską? Takie osoby znajdują się w relacji z dłużnikiem poprzez więzi rodzinne, wieloletnią znajomość, stosunki koleżeńskie, planowania wspólnej działalności gospodarczej, przyjaźń, koleżeństwo, a nawet relacja z zaufanym pracownikiem. Takie domniemanie również istnieje między osobami lub podmiotami, prowadzącymi stałe stosunki gospodarcze.

Ważna sytuacją jest domniemanie przy czynności nieodpłatnej. Jeśli w skutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli, osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania jej za bezskuteczną, nawet gdyby ta osoba nie wiedziała, lub przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Domniemanie świadomości wierzyciela ustala się w dwojaki sposób. Jeśli dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, że działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Tak samo się traktuje dłużnika, który stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.

Actio Pauliana może również działać jako ochrona wierzytelności przyszłych. Warunkami jest działanie z zamiarem (z winą umyślną) pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia ma o tym wiedzę.

Przy zaistnieniu powyższych przesłanek, wierzyciel składa powództwo o ukształtowanie. Jego wynikiem jest wydanie wyroku o charakterze konstytutywnym. Wierzyciel żąda uznania za bezskuteczną wobec niego oznaczoną i konkretną czynność prawną, dokonaną z osobą trzecią.